محمد بن عبدالله خطیب عمری تبریزیخطیب عُمَری تبریزی، محمد بن عبداللّه، محدّث، رجالی و مفسر قرن هشتم است. ۱ - شهرتکنیهاش ابوعبداللّه و لقبش ولی الدین بود و به خطیب الفخریه نیز شهرت داشت. از زندگی او اطلاعی در دست نیست. شهرتش به سبب تألیف کتاب مشکاةالمصابیح است که تدوین دوباره کتاب مصابیح السنة بَغَوی فَراء (متوفی ۵۱۶) بر اساس ابواب فقهی است. ۲ - تألیف کتابخطیب عمری کتاب خود را در ۲۹ عنوان ، ۳۲۷ باب و ۱۳۰۸ فصل براساس ابواب فقهی مرتب کرد. او در کتاب خویش نام راویان احادیث مفرد (احادیثی که راوی آن به نحوی تک باشد) و صحابی روایت کننده حدیث را که بغوی ذکر نکرده، آورده است. وی تألیف این کتاب را در رمضان ۷۳۷ به پایان رساند. [۱]
محمد بن عبداللّه خطیب عمری، مشکاة المصابیح، ج۱، ص۳ـ۴، چاپ محمد ناصرالدین البانی، بیروت ۱۴۰۵/۱۹۸۵.
[۲]
حاجی‌خلیفه، ج ۲، ستون ۱۶۹۹.
[۳]
محمد بن جعفر کتّانی، الرسالة المستطرفة لبیان مشهور کتب السنة المشرفة، ج۱، ص۱۴۵، کراچی ۱۳۷۹/۱۹۶۰.
خطیب عمری مشکاةالمصابیح را به توصیه شیخ اجازه‌اش، حسین بن عبداللّه طیّبی (متوفی ۷۴۳)، نوشت. [۴]
ابن حجر عسقلانی، الدر الکامنة فی اعیان المائة الثامنة، ج۲، ص۶۹، بیروت ۱۴۱۴/۱۹۹۳.
۲.۱ - فصلبندیبه گفته خطیب عمری، [۵]
محمد بن عبداللّه خطیب عمری، مشکاة المصابیح، ج ۱، ص ۶ـ۷، چاپ محمد ناصرالدین البانی، بیروت ۱۴۰۵/۱۹۸۵.
هر باب این کتاب به سه فصل تقسیم شده است. در فصل نخست روایاتی آمده است که محمدبن اسماعیل بخاری و مسلمبن حجّاج نیشابوری به‌طور مشترک نقل کرده‌اند. در فصل دوم هر باب روایات دیگر محدّثان بزرگ اهل سنّت آمده است. خطیب عمری، [۶]
محمد بن عبداللّه خطیب عمری، مشکاة المصابیح، ج ۱، ص ۴ـ۶، چاپ محمد ناصرالدین البانی، بیروت ۱۴۰۵/۱۹۸۵.
خود، محدّثان بزرگ اهل سنّت را نام برده است. وی در فصل سوم نیز روایاتی منقول از دیگر محدّثان بزرگ اهل سنّت را جای داده است.۲.۲ - مقدمهخطیب عمری در مقدمه مختصری بر کتاب خود، به توضیح روش خویش پرداخته است. او در نقل روایات، با رعایت جانب اختصار، روایات تکراری را حذف و در موارد اندکی نیز به دست نیافتن به روایت، به شکلی که بغوی نقل کرده، یا وجود نقلی مخالف آن در منابع اشاره کرده ست. [۷]
محمد بن عبداللّه خطیب عمری، مشکاة المصابیح، ج ۱، ص ۷، چاپ محمد ناصرالدین البانی، بیروت ۱۴۰۵/۱۹۸۵.
وی همچنین به بیان نوع روایات همچون غریب و ضعیف پرداخته و ۱۵۱۱ روایت نیز افزوده است. [۸]
محمد بن عبداللّه خطیب عمری، مشکاة المصابیح، ج ۱، ص ۸، چاپ محمد ناصرالدین البانی، بیروت ۱۴۰۵/۱۹۸۵.
طیّبی اولین کسی است که در تکمیل و شرح مشکاة المصابیح، کتاب الکاشف عن حقائق السنن را در ۷۴۳ نوشت. [۹]
ابن حجر عسقلانی، الدر الکامنة فی اعیان المائة الثامنة، ج۲، ص۶۸ـ۶۹، بیروت ۱۴۱۴/۱۹۹۳.
[۱۰]
حاجی‌خلیفه، ج ۲، ستون۱۷۰۰.
این شرح با تحقیق ابوعبداللّه محمدعلی سَمَک به چاپ رسیده است. (بیروت ۱۴۲۲) از دیگر شروح مشکاةالمصابیح، کتاب مرقاةالمفاتیح (بیروت ۲۰۰۷) ملاعلی قاری (متوفی ۱۰۱۴) است. ابوالحسن عبیداللّه بن محمد رحمانی مبارک فوری (متوفی ۱۴۱۴) نیز شرح مرعاةالمفاتیح: شرح مشکاةالمصابیح (بنارس هند ۱۴۰۴) را بر این کتاب نوشته است. [۱۱]
حاجی‌خلیفه، ج ۲، ستون۱۷۰۰.
به گفته بغدادی، [۱۲]
اسماعیل بغدادی، هدیةالعارفین، ج ۱، ستون ۷۲۹.
علی بن محمد جرجانی (متوفی ۸۱۶) نیز حاشیه‌ای بر مشکاةالمصابیح نگاشته است.۳ - ترجمهمشکاةالمصابیح به فارسی ترجمه و شرح [۱۳]
کارل بروکلمان، تاریخ الادب العربی، ج۶، ص۲۴۰ـ۲۴۲، نقله الی العربیة یعقوب بکر، قاهره ۱۹۷۷.
و به انگلیسی ترجمه و چاپ شده است. [۱۴]
یوسف الیان سرکیس، معجم المطبوعات العربیة و المعربة، ج ۱، ستون ۶۲۸، قاهره ۱۳۴۶/۱۹۲۸، چاپ افست قم ۱۴۱۰.
[۱۵]
د. اسلام، چاپ دوم، ذیل «بغوی».
۴ - نخستین چاپمشکاةالمصابیح نخستین بار در ۱۳۱۵ در سنپترزبورگ سپس در ۱۳۴۵ در دهلی به چاپ رسید و محمد ناصرالدین الَبانی (بیروت ۱۴۰۵) و سعید محمد لحّام (بیروت ۱۴۱۱) نیز این کتاب را تصحیح و چاپ کرده‌اند. [۱۶]
یوسف الیان سرکیس، معجم المطبوعات العربیة و المعربة، ج ۱، ستون ۶۲۷، قاهره ۱۳۴۶/۱۹۲۸، چاپ افست قم ۱۴۱۰.
۵ - باببندیحافظ ابن حجر عسقلانی در کتاب هدایةالرواة إلی تخریج أحادیث المصابیح و المشکاة (الدمام ۱۴۲۲) احادیث کتابهای مصابیح و المشکاة را استخراج کرده است. محمد لقمان سِلَفی نیز در کتاب هدی الثقلین فی أحادیث الصحیحین التی أوردها المحدّث الخطیب التبریزی فی مشکاةالمصابیح (ریاض ۱۴۲۱) احادیث این کتاب (۲۷۰۴ حدیث ) را براساس ابواب فقهی مرتب کرده است. سامِح بن جاد بن علی أبوعبداللّه با همکاری أبوعِلِیّین رجائی بن محمد مصری مکی در کتاب مُذَکَّرةالإتمام الصریح لتحقیق مشکاةالمصابیح به تحقیق احادیث کتاب مشکاةالمصابیح و بیان تعلیقات جدید محمد ناصرالدین البانی، که در تصحیح نخستین وی نیامده بوده، پرداخته است. ۶ - استخراج رجالخطیب عمری پس از تألیف مشکاةالمصابیح، اسامی رجال آن را استخراج کرد و همراه با شرح مختصری در احوال آن‌ها در کتاب الإکمال فی أسماء رجال المشکاة آورد. وی این اثر را در ۷۴۰ به پایان برد. [۱۷]
کارل بروکلمان، تاریخ الادب العربی، ج۶، ص۲۳۹، نقله الی العربیة یعقوب بکر، قاهره ۱۹۷۷.
[۱۸]
حسین بن مسعود بغوی، مصابیح السنّة، ج۱، مقدمه مرعشلی، ص۷۳، چاپ یوسف عبدالرحمان مرعشلی، محمدسلیم ابراهیم سماره و جمال حموی ذهبی، بیروت ۱۴۰۷/۱۹۸۷.
علاوه بر این، عبدالحقبن سیفالدین دهلوی (متوفی ۱۰۵۲) نیز در کتاب إکمال أسماء رجال مشکاةالمصابیح (دمشق ۱۴۲۷) اسامی خلفا، فرزندان، اهل‌بیت و زنان پیامبر در این کتاب را جمع‌آوری کرده است.۷ - آثارغرةالتأویل فی التفسیر و مجالس فی التفسیر و الموعظة نیز از آثار خطیب عمری است. او در ۷۴۹ درگذشت. [۱۹]
حاجی‌خلیفه، ج ۲، ستون ۱۱۹۷.
[۲۰]
اسماعیل بغدادی، هدیةالعارفین، ج ۲، ستون ۱۵۶.
[۲۱]
عمر رضا کحّاله، معجم المؤلفین، ج۱۰، ص۲۱۲، دمشق ۱۹۵۷ـ۱۹۶۱، چاپ افست بیروت (بی‌تا).
۸ - فهرست منابع(۱) ابن حجر عسقلانی، الدر الکامنة فی اعیان المائة الثامنة، بیروت ۱۴۱۴/۱۹۹۳. (۲) کارل بروکلمان، تاریخ الادب العربی، نقله الی العربیة یعقوب بکر، قاهره ۱۹۷۷. (۳) اسماعیل بغدادی، هدیةالعارفین. (۴) حسین بن مسعود بغوی، مصابیح السنّة، چاپ یوسف عبدالرحمان مرعشلی، محمدسلیم ابراهیم سماره، و جمال حموی ذهبی، بیروت ۱۴۰۷/۱۹۸۷. (۵) حاجی‌خلیفه. (۶) محمد بن عبداللّه خطیب عمری، مشکاة المصابیح، چاپ محمد ناصرالدین البانی، بیروت ۱۴۰۵/۱۹۸۵. (۷) یوسف الیان سرکیس، معجم المطبوعات العربیة و المعربة، قاهره ۱۳۴۶/۱۹۲۸، چاپ افست قم ۱۴۱۰. (۸) محمد بن جعفر کتّانی، الرسالة المستطرفة لبیان مشهور کتب السنة المشرفة، کراچی ۱۳۷۹/۱۹۶۰. (۹) عمررضا کحّاله، معجم المؤلفین، دمشق ۱۹۵۷ـ۱۹۶۱، چاپ افست بیروت (بی‌تا). ۹ - پانویس
۱۰ - منبعدانشنامه جهان اسلام، بنیاد دائرة المعارف اسلامی، برگرفته از مقاله «خطیب عمری‌تبریزی»، ج۱، ص۷۱۴۲. |